Η γλώσσα της Λάκκας Πωγωνίου

Ενώ όλα τα άλλα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ελλάδας έχουν ενιαίο ιδίωμα ή διάλεκτο, η Ήπειρος έχει βέβαια μία γλώσσα με το ίδιο σχεδόν λεξιλόγιο, αλλά η προφορά των λέξεων εμφανίζεται με τρεις ιδιωματικούς τρόπους. Σε μερικές περιοχές μιλιέται το βόρειο ιδίωμα με την κώφωση, σε άλλες το νότιο χωρίς κώφωση και σε άλλες ένα ημιβόρειο με μερική κώφωση. Τι είναι όμως η κώφωση;

Κώφωση στη Γλωσσολογία ονομάζεται η τροπή των άτονων (e) και (ο) σε [i] και [u] αντίστοιχα ή αποβολή των [i ] και [u] , π.χ. πιδί αντί για παιδί, μουλάρ’ αντί για μουλάρι και αποτελεί φαινόμενο των βόρειων ιδιωμάτων της Νέας Ελληνικής.

i)Το βόρειο ιδίωμα, με την κώφωση, μιλιέται στις περιοχές Μετσόβου, Ζαγορίου, Κουρέντων, Τσαρακοβίστας και Μαλακασίου (όλες στον νομό Ιωαννίνων) και σε ολόκληρο τον νομό Άρτας.

ii)Το νότιο ιδίωμα, χωρίς κώφωση, μιλιέται στην περιοχή του Πωγωνίου, στον νομό Θεσπρωτίας, σε όλη τη Βόρεια Ήπειρο (Αργυρόκαστρο, Δέλβινο, Άγιοι Σαράντα) και στο νησί της λίμνης των Ιωαννίνων.

iii )Το ημιβόρειο ιδίωμα, με μερική κώφωση, μιλιέται στην περιοχή της Κόνιτσας και στον νομό Πρέβεζας.

iv )Ξεχωριστό είναι το ιδίωμα της Χιμάρας, που κατά την προφορά ανήκει στα νότια, όπως π.χ. αμυγδαλέα, απιδέα, κατά τη διάλεκτο της Μάνης, παιδάτσι, σκυλάτσι στα υποκοριστικά κατά την κρητική ή την παλαιότερη διάλεκτο της Αττικής.

Το πωγωνησιακό ιδίωμα

Η γλώσσα των κατοίκων του Πωγωνίου κατατάσσεται στα νότια ιδιώματα και ανήκει στην ίδια γλωσσική ενότητα με τη γλώσσα της Βορείου Η πείρου και της Θεσπρωτίας. Έχει όμως κάποιες φωνητικές ιδιορρυθμίες και λεξιλογικές διαφορές. Αυτό αφορά τον τόνο της φωνής, όπως π.χ. η μακρόσυρτη κατάληξη στους χαιρετισμούς: «Καλημέρααα», «Καλώς κάνετεεε» κλπ.

Άλλο χαρακτηριστικό είναι το παχύ σ (ch) , το οποίο σε μερικά χωριά (όπως στην Καστάνιανη) προφέρεται μόνο σε μερικές λέξεις, ενώ σε άλλα προφέρεται σε όλες τις λέξεις. Και στο λεξιλόγιο υπάρχουν διαφορές ανάλογα με ποια περιοχή γειτονεύουν τα χωριά. Στο δυτικό Πωγώνι, στο oποίο βρίσκεται και η Καστάνιανη, χρησιμοποιούνται περισσότερες κοινές λέξεις με το βορειοηπειρωτικό ιδίωμα.

Η Λάκκα Πωγωνίου και η γλώσσα της

Η Λάκκα Πωγωνίου αποτελεί το νοτιοδυτικό τμήμα του Πωγωνίου και είναι η κοιλάδα που σχηματίζεται ανάμεσα στα όρη Μουργκάνα και Κασιδιάρης. Τα χωριά της περιοχής αυτής, που είναι η πιο απομονωμένη από το υπόλοιπο Πωγώνι αποτελούσαν για αιώνες μια πολιτισμική ενότητα με κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα στο γλωσσικό ιδίωμα. Τα βορειότερα χωριά, Κεράσοβο και Περιστέρι (Μέγκουλη) δέχθηκαν επιδράσεις από το βορειοδυτικό Πωγώνι, τα νοτιότερα Λάβδανη, Βρίστοβο (Βραστοβά) και Κουρεμάδι (τα δύο τελευταία δεν ανήκουν διοικητικά στο Πωγώνι ) , από την περιοχή Κουρέντων και Φιλιατών και τα δυτικά, Χαραυγή, Καστάνιανη και Αγία Μαρίνα από την περιοχή της Δερόπολης. Η γλώσσα της Λάκκας Πωγωνίου μιλιέται και σε τρία χωριά πέρα από αυτή: το Κρυονέρι, τη Σιταριά (Μόσιορη) και στο Μαυρονόρος που βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του Κασιδιάρη. 

Αρχαιότερο χωριό της Λάκκας Πωγωνίου είναι πιθανότατα η Καστάνιανη. Όπως γράφει ο Κ.Δ. Παπανικολάου, υπήρχε «ίσως πριν από το Βυζάντιο». Αυτό είναι σχεδόν σίγουρο, καθώς στο χωριό μας έχει βρεθεί πλάκα της ρωμαϊκής εποχής, η οποία «φιλοξενείται» πλέον στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Το Λούκοβο, το οποίο βρισκόταν ανάμεσα στη Δημόκορη και τη Λάβδανη και υπήρχε σίγουρα πριν το 1300, πλέον βρίσκεται στη Βόρειο Ήπειρο. Πώς έγινε αυτή η… μετακόμιση; Γύρω στο 1790 το Λούκοβο ήταν τσιφλίκι κάποιου Οθωμανού αγά ή μπέη ο οποίος βρέθηκε στο χωριό κατά την τέλεση ενός γάμου και θέλησε να κάνει χρήση του παλιού φεουδαρχικού εθίμου της πρώτης νύχτας του γάμου (jus prima enoctis) , σύμφωνα με το οποίο ο αφέντης ενός τόπου είχε το δικαίωμα όταν ένας υποτακτικός του παντρευόταν, να κοιμηθεί με τη νύφη την πρώτη νύχτα του γάμου και να την «επιστρέψει» μία, δύο, τρεις ή και περισσότερες μέρες αργότερα! Ο νεαρός γαμπρός από το Λούκοβο σκότωσε τον Οθωμανό και μπροστά στον κίνδυνο εκδίκησης και αφανισμού τους, οι κάτοικοι του Λούκοβου μετανάστευσαν ομαδικά στην περιοχή όπου βρίσκεται το σημερινό Λούκοβο, στη ΝΔ Αλβανία, στην επαρχία των Αγίων Σαράντα. Η γλώσσα της Καστάνιανης προέρχεται άμεσα από τη δημώδη βυζαντινή γλώσσα, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τον 10^ο αιώνα. Παρά την εγκατάσταση Σλάβων στην περιοχή του Πωγωνίου, όπως μαρτυρούν πολλά τοπωνύμια (ιδιαίτερα όσα Καταλήγουν σε – ιστα και – οβο ) , οι σλαβικές λέξεις στη γλώσσα της περιοχής είναι ελάχιστες. Πιθανότατα δε, μεταδόθηκαν αργότερα από την αρβανίτικη και τη βλάχικη γλώσσα γιατί έχουν σχέση με την αγροτοποιμενική ζωή και υπάρχουν στα βλάχικα και τα αρβανίτικα. Από τον 13^ο αιώνα, ίσως και νωρίτερα, άρχισε η ομαδική κάθοδος των Αρβανιτών προς την Ήπειρο και την υπόλοιπη Ελλάδα. Και στη Λάκκα Πωγωνίου εγκαταστάθηκαν Αρβανίτες, όπως φαίνεται από επώνυμα και τοπωνύμια της περιοχής. Οι Αρβανίτες ήταν δίγλωσσοι, καθώς μιλούσαν εκτός από τα αρβανίτικα και ελληνικά. Όσοι έμειναν μόνιμα στο Πωγώνι αφομοιώθηκαν από τους Έλληνες κατοίκους του και οι αρβανίτικες λέξεις στο λεξιλόγιο της περιοχής είναι ελάχιστες. Αντίθετα, περισσότερες είναι οι τουρκικές λέξεις καθώς μεταξύ 1430 και 1460 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Ήπειρο.

 

Εκτός από τις τούρκικες λέξεις που χρησιμοποιούνταν στις συναλλαγές με τις οθωμανικές Αρχές, πολλές ακόμα «ήρθαν» στο Πωγώνι από ξενιτεμένους στην Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία, κατά την επιστροφή στα χωριά τους. Από τα τέλη του 19^ου αιώνα πολλοί άντρες από το Πωγώνι και την υπόλοιπη Ήπειρο εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά, όπου ασχολήθηκαν κυρίως με την αρτοποιία. Έτσι το λεξιλόγιο της Λάκκας εμπλουτίστηκε με νέες λέξεις προερχόμενες από την πρωτεύουσα και το επίνειό της. Μετά την απελευθέρωση του μεγαλύτερου τμήματος της Ηπείρου και του Πωγωνίου το 1913, η γλώσσα της Λάκκας χάρη στην ελεύθερη  και αδιάλειπτη επικοινωνία της περιοχής με την υπόλοιπη Ελλάδα εμπλουτίζεται με πολλές νέες λέξεις. Ωστόσο η ιδιαιτερότητα του ιδιώματος διατηρείται κυρίως από τον γυναικείο πληθυσμό και μόνο μετά τον εμφύλιο πόλεμο και την εγκατάλειψη των χωριών της περιοχής, χάθηκε το γλωσσικό ιδίωμα και επικράτησε η πανελλήνια καθομιλουμένη. Κάποιες από τις ιδιωματικές αυτές λέξεις τις οποίους γνωρίζουν σήμερα, σχεδόν αποκλειστικά οι ηλικιωμένοι, θα δούμε στο άμεσο μέλλον.

Πηγή: ΚΩΝ. Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, «Η ΛΑΚΚΑ ΠΩΓΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΛΟΚΑΣΤΡΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ», ΤΟΜΟΣ Β’, Εκδόσεις Δωδώνη, 2004